Os pobos indíxenas illados da Amazonia: os máis vulnerables

Os pobos indíxenas illados da Amazonia: os máis vulnerables

“Os pobos indíxenas son bibliotecas vivas.
Son os gardiáns, coidadores e xardineiros do Amazonas e do Planeta.
Cada vez que un pobo indíxena é exterminado e desaparece,
morre un rostro de Tupãna (Deus),
“O cosmos, o planeta e toda a humanidade fanse máis pobres”.

(Sabio Bernardo Alves, dos indíxenas Sateré-Mawé)

Coida a “Casa Común” e todos os seres que a habitan…

Na Encíclica “Laudato Si – sobre o coidado da casa común” (2015), o Papa Francisco denuncia: “Moitas formas moi concentradas de explotación e degradación do medio non só poden destruír os recursos locais de subsistencia, senón tamén as capacidades sociais que permitiron un modo de vida que para moito tempo proporcionou identidade cultural e sentido da existencia e da convivencia. A desaparición dunha cultura pode ser tan grave ou máis grave que a desaparición dunha especie animal ou vexetal. A imposición dun estilo de vida hexemónico ligado a un modo de produción pode ser tan prexudicial como a alteración dos ecosistemas” (LS 146).

O Papa segue destacando a importancia dos pobos indíxenas para o coidado da Casa Común e advirte das presións ás que están sometidos: “Neste sentido, é fundamental prestar especial atención ás comunidades aborixes coas súas tradicións culturais. Non son unha simple minoría entre outros, senón que deben converterse nos principais interlocutores, sobre todo á hora de avanzar en grandes proxectos que afectan aos seus espazos. Para eles, a terra non é un ben económico, senón un don de Deus e dos devanceiros que nela descansan, un espazo sagrado co que precisan interactuar para manter a súa identidade e valores. Cando permanecen nos seus territorios, son precisamente eles os que mellor os coidan. Porén, en varias partes do mundo, están sometidas a presións para abandonar as súas terras para deixalas libres para proxectos extractivos e agrícolas que non presten atención á degradación da natureza e da cultura” (LS 147).

Coida a “Casa Común” e todos os seres que a habitan…

O CIMI é un órgano da Conferencia Nacional de Bispos do Brasil (CNBB) ao servizo da misión cos Pobos Indíxenas. Foi fundada en 1972 polos bispos profetas Pedro Casaldáliga e Tomás Balduino , entre outros. O CIMI está organizado en 11 Oficinas Rexionais e un Secretariado Nacional en Brasilia para a articulación e promoción nacional e internacional ( www.cimi.org.br ).

A misión profética do CIMI ao longo da súa máis de 40 anos de existencia Foi e é fundamental para a supervivencia dos pobos indíxenas, uníndose con eles nas súas loitas de resistencia e insurxencia, na conquista de dereitos e políticas públicas diferenciadas, demarcación e defensa dos territorios, etc. O goberno militar da década de 1980 decretara oficialmente a desaparición-integración dos pobos indíxenas do Brasil para o ano 2000. O CIMI, uníndose a outras entidades da sociedade civil, apoiou o movemento indíxena ata conseguir reverter este proxecto militar xenocida. Hoxe os pobos indíxenas do Brasil seguen crecendo a un ritmo superior á media nacional.

CIMI – Acordo dos Jesuitas (BRA)

Como xesuítas, sentímonos profundamente agradecidos e privilexiados por unirnos ao CIMI nesta misión común cos pobos indíxenas. Para levar a cabo mellor esta misión, asinouse (dec/2015) un convenio de axuda mutua entre os xesuítas do Brasil, na persoa do P. Provincial João Renato, e o CIMI Nacional, na persoa do seu presidente, Mons. Roque Palocci. “Este acordo entre CIMI e unha congregación relixiosa é un paso histórico novo e moi importante. Pode servir de inspiración para outras institucións… E así fortalecer xuntos o compromiso profético e político da Igrexa xunto cos pobos indíxenas” – afirmou Mons. Erwin Kräutler, bispo emérito do Xingu, ameazado de morte por defender a vida dos pobos indíxenas da rexión.

É dentro deste acordo de colaboración mutua na misión xunto cos pobos indíxenas illados no que se constituíu o fondo común CIMI – Xesuitas (BRA): INDIOS AISLADOS AMAZONIA coa Fundación Entreculturas.

Equipo de apoio CIMI para indios en illamento (EAIA)

A EAIA foi fundada polo CIMI nos anos 2000. O antropólogo misioneiro P. Gunter Kroemer (1939-2009) foi o primeiro articulador deste equipo. Gunter, alemán de nacemento, investiu toda a súa vida ao servizo dos pobos indíxenas e, en particular, dos “non contactados”. Defendeu -xunto co CIMI- a tese do “non contacto” como a mellor forma de defender as súas vidas e territorios, e só aceptar o contacto cando o buscaban os propios pobos illados ou porque a súa propia existencia estaba en perigo e en perigo.

Este foi o caso dos Suruaha – “Poison People”, que para evitar que fosen masacrados e exterminados polos buscadores de caucho que invadiran o seu territorio, Gunter e un equipo do CIMI víronse obrigados a forzar o contacto en 1980. Gunter morreu en 2009 debido a unha insuficiencia respiratoria causada posiblemente por algún tipo de fungo que colleu durante a súa última viaxe á selva profunda investigando a presenza de indios illados.

(Foto de Gunther Kroemer (Copyright: Christian Ender).

Cal é a VISIÓN, MISIÓN e ORGANIZACIÓN do Equipo de Apoio CIMI para Indíxenas Illados?

VISIÓN

Actualmente, calcúlase que hai uns 160 grupos humanos no mundo sen contacto con Occidente . Deles, preto de 145 atópanse na Panamazonía . A Fundación Nacional de Indios (FUNAI) e CIMI rexistraron máis de 100 referencias de indios illados en Brasil. E cada día aparecen novos grupos polo avance desenfreado e depredador do sistema actual. Coa crecente presión sobre os recursos naturais por parte das empresas extractivas e os grandes proxectos impostos no Amazonas, os lugares máis afastados e afastados da selva son invadidos. Cada vez son menos os espazos virxes onde estas persoas poidan refuxiarse e vivir en paz, con plena liberdade e garantía dos seus dereitos ancestrais.

A Amazonia é a rexión do mundo con maior número de grupos indíxenas illados. E Brasil é, con diferenza, o país con maior número (máis de 100), seguido de Perú cuns 25 grupos. Os países da Amazonia, e particularmente Brasil, teñen unha gran responsabilidade histórica, fronte á comunidade internacional, de defender a vida destes pobos e protexer os seus territorios para que non sexan invadidos, nin exterminados. Polo xeral, son grupos reducidos e o “contacto” é perigoso xa que poden estar contaxiados dunha epidemia (gripe, sarampelo, varíola, etc.) que acaba diezmando ou eliminando a súa poboación por completo, como ocorreu moitas veces ao longo da historia. .

Esta riqueza e diversidade ecolóxica e sociocultural están profundamente interrelacionadas. As fotografías de satélite mostran que as zonas máis conservadas do Amazonas son as que están demarcadas a favor dos pobos indíxenas. As terras indíxenas están aínda máis preservadas que os parques nacionais ou as áreas de protección ambiental. Isto débese á profunda relación de reciprocidade e coidado coa que os pobos indíxenas se relacionan coa terra, sentíndoa como unha Nai que os amamanta e sostén. É por iso que o coidan, protéxeno e deféndeno “ata o último indio”. No caso dos indíxenas illados, que se atopan nas rexións máis remotas e intactas da Amazonia, esta relación recíproca de coidados e de interdependencia mutua é aínda máis forte e delicada. A súa existencia e sustento depende enteiramente da Nai Terra. Séntense e viven como “irmáns e irmás da creación” (Papa Francisco) con todos os seres cos que conviven.

Todo este equilibrio que manteñen os pobos indíxenas coa terra está hoxe profundamente ameazado no Amazonas . Hai grandes intereses económicos que presionan a esta rexión estratéxica do planeta. Queren explotar os seus recursos naturais a calquera prezo , sen contar en absoluto cos seus habitantes ancestrais. Sen importarlles a súa vida nin a de todos os seres desta inmensa comunidade viva que é o Amazonas.
Os pobos indíxenas illados son os máis vulnerables a esta invasión depredadora. Viven nas rexións máis remotas do Amazonas onde os recursos naturais están máis intactos. Por iso, a presión e ameaza sobre eles crece cada día coas grandes empresas e proxectos de desenvolvemento que se están impoñendo ata nos últimos recunchos da selva onde viven.

Para CIMI, os pobos indíxenas illados son un dos grupos humanos máis vulnerables da Amazonia e do mundo. Son vítimas da violencia do modelo económico global depredador imposto. Pero tamén son testemuño vivo da resistencia a esa globalización que estandariza e mata a diversidade, a vida da humanidade e do planeta.

Historicamente, os pobos indíxenas sufriron moita violencia ao longo dos 500 anos de “encubrimento” de Abya Yala (América, “Terra madura” en lingua kuna). Na Amazonia, o proceso de exterminio empeorou a finais do século XIX e a primeira metade do XX debido aos ciclos extractivos do caucho e outras materias primas de alto interese económico no mercado internacional. A violencia foi tan brutal que moitos pobos foron exterminados e outros, os que escaparon das masacres, fuxiron da “civilización” aos lugares máis afastados da selva e na cabeceira dos ríos.

Actualmente, as cidades illadas seguen a ser as máis vulnerables. Continúan sendo vítimas da violencia sen escrúpulos dos “pistoleiros a soldo” contratados por grandes proxectos e empresas que queren explotar os recursos naturais dos seus territorios. Son empresas gandeiras, agroindustriais, madeireiras, petroleiras, mineiras, narcotráfico, estradas, centrais hidroeléctricas, vías de auga, etc. cuxo principio absoluto é o beneficio económico , sen importarlle en absoluto a vida destas persoas que son, desde o seu punto de vista capitalista, “minorías” que bloquean o avance do “desenvolvemento e a civilización”. Como os indios viven illados en rexións remotas, non hai noticias da violencia que sofren e acaban sendo eliminados sen que ninguén se entere.

MISIÓN

O obxectivo xeral do Equipo de Apoio a Indíxenas Illados do CIMI é garantir a integridade e a existencia física e cultural e os dereitos dos pobos indíxenas illados. Obxectivos específicos:

– Investigar, cartografiar e documentar a existencia de pobos indíxenas illados, identificar os seus territorios e as súas posibles invasións e ameazas;
– Recoller vestixios “in locus” e evidencias da súa presenza;
– Descubrir a situación na que se atopan;
– Mapear os impactos dos grandes proxectos económicos e de colonización, a deforestación ambiental dos seus territorios;
– Informar a FUNAI e informar ao Ministerio Público Federal (MPF) das ameazas á integridade física, cultural e territorial que sofren para que se adopten as medidas necesarias para protexer e defender as súas vidas e territorios;
– Esixir ao Goberno Federal que recoñeza a existencia destes pobos, que demarque, protexa e supervise os seus territorios e recursos naturais;
– Denunciar a violencia que sofren para que non sexan presas e exterminadas impunemente por grandes proxectos e intereses económicos;
– Influír politicamente, a nivel nacional e internacional, para que estes pobos indíxenas illados e os seus territorios sexan defendidos e protexidos, etc.

Non se trata de entrar en contacto con Pobos Indíxenas Illados. O obxectivo é demostrar a súa existencia, delimitar os seus territorios e protexelos dos invasores para que poidan vivir en paz, sen ter que fuxir continuamente. Hai que deixar que se poñan en contacto cando queiran, non cando a sociedade occidental queira impoñerllo, como fixo durante os últimos cinco séculos. O obxectivo é protexer as súas vidas e os seus territorios da depredación do sistema económico actual, obrigando aos gobernos a recoñecer a súa existencia e dereitos ancestrais, a protexer os seus territorios. É obriga dos Estados, debido ao principio de vulnerabilidade, protexer a estes pobos . Non permitir a entrada de empresas extractivas para explotar os recursos naturais dos seus territorios, nin permitir que se poñan en marcha grandes proxectos con impactos socioambientais que destrúan os seus hábitats e poñan en risco a súa existencia.

Unha prioridade do equipo de indios illados do CIMI para estes anos é traballar na conca do río Tapajos , un dos grandes afluentes do sur do Amazonas. Nesta conca o Goberno proxecta 43 grandes centrais hidroeléctricas (potencia superior a 30 MW). Nesta rexión, a FUNAI xa conta con 7 rexistros de grupos indíxenas illados. Algúns deles, como o Parque do Amazonas, foron identificados polo CIMI -xunto co pobo Sateré Mawé- nos anos 2012 e 2013. E o pobo Munduruku, que habita a conca, ofrece continuamente nova información sobre restos e mesmo avistamentos dos seus parentes illados.

Unha das estratexias para enfrontar e tentar paralizar o megaproxecto hidroeléctrico Tapajos é demostrar a existencia destes grupos illados en toda a conca. Tamén visibilizar os fortes impactos que tería no ecosistema da rexión e na vida dos pobos indíxenas que a habitan ancestralmente, e en particular, dos illados que son os máis vulnerables aos cambios acelerados do seu hábitat tradicional.

Nas identificacións que realizamos no ano 2015 na conca media do Tapajos xeorreferenciaron e documentáronse varias invasións do territorio, así como vestixios da posible presenza de indios illados na comarca. Por motivos de seguridade só presentamos aquí o mapa coas coordenadas GPS das invasións de pólas madeireiras, serradoiros clandestinos e garimpo (minería ilegal) de ouro e pedras preciosas, etc. Esta situación foi denunciada e os informes remitidos polo Secretario Nacional do CIMI ao Ministerio Público Federal (MPF) para que tome as medidas necesarias. As coordenadas e a descrición dos vestixios de indios illados atopados tamén se envían sempre primeiro á FUNAI. No caso de que os respectivos organismos públicos non adopten as medidas necesarias para protexer a estes indíxenas illados, o CIMI comeza a denunciar e presionar, a nivel nacional e internacional, estes feitos.

Organización

Recursos humanos: para a defensa e protección dos pobos indíxenas illados, o CIMI organizou un equipo “ad hoc” con persoas de referencia das distintas rexións onde existen estes pobos. Os recursos humanos son escasos e por iso sempre se necesitan misioneiros (laicos e relixiosos) que se ofrezan e teñan o perfil para esta misión tan desafiante e preciosa.

Recursos materiais: barcos e lanchas rápidas para grandes ríos navegables e canoas con pequenos motores para regatos cheos de troncos e obstáculos, que poden subir ata as cabeceiras e fontes; equipamentos para a documentación e elaboración de informes como ordenadores e tabletas, GPS cunha antena de alta sensibilidade para que non perdan o sinal baixo o denso dosel da selva, cámaras de fotografía e filmación impermeables; gravadores de son de alta sensibilidade, placas solares, cargadores solares para pilas recargables, pilas, lanternas solares, machetes e coitelos, lonas para campamentos, mosquiteras, hamacas, auga potable e comida…

Recursos económicos: polo apoio da xente do equipo; compra, substitución e reparación de equipos técnicos; expedicións e viaxes, transporte e gasolina, comida; reunións de traballo, reunións e formación dos membros do equipo de apoio aos illados; elaboración de reportaxes e materiais (textos, artigos, revistas, cadernos e publicacións, fotos e vídeos, programas de radio, etc.) para difundir esta realidade e denunciar a vulneración dos dereitos humanos contra estas persoas…
Os custos desta misión en Panamá son moi elevados. A comarca é moi extensa e as distancias enormes. O transporte e os prezos dos produtos que veñen de fóra son caros. En concreto, o labor de protección dos pobos illados, que se atopan nas rexións máis remotas e de difícil acceso, require máis recursos, máis días, máis combustible e máis equipamentos especializados que encarecen moito esta misión. Por iso é fundamental a colaboración e a solidariedade con esta misión nas dúas “selvas”.

Indios illados: unha misión nas dúas selvas!

E nós, nas nosas “selvas” institucionais e congregacionais, estamos dispostos a arriscar “ata o último indio”? Eles coidan de nós defendendo a selva amazónica… E nós coidamos deles coidando o noso estilo de vida e o noso consumo? Fagamos un gran corazón, unha gran alianza entre todos os pobos de todas as “selvas”, a favor de todos os seres e formas de vida da Casa Común, especialmente os máis vulnerables!

“Se non imos, matarános” (bispo Alejandro Labaka, falecido o 21/07/1987)

O bispo tíñao tan claro Alejandro Labaka e Sr. Inés Arango (ambos da familia Capuchina). Eles, con xenerosidade e profecía, sacrificaron as súas vidas en xuño/1987 para defender a vida do illado pobo tagaeri, dende a ambición das petroleiras no parque Yasuní, Coca, Amazonia ecuatoriana. Ante a inminente entrada das petroleiras e a posterior masacre dos Tagaeri, Alejandro e Inés apostaron: “Se non imos, matarán”, di Alejandro unhas horas antes de facer a súa última viaxe. E Inés deixa unha nota no seu cuarto: “Se morro marcharei feliz e espero que ninguén saiba de min. Non busco nome nin fama. Deus sabe. Sempre con todos, Inés”. Ambos os misioneiros sentiron no seu corazón que esta era a viaxe definitiva e completa ao outro lado do misterioso “Río da Vida”.

Viaxando polas fronteiras: onde as feridas están máis abertas e a vida está máis ameazada!

Con motivo da canonización de José de Anchieta, o P. Xeneral Adolfo Nicolas escribe unha carta (04-02-2014) a toda a Compañía de Xesús animándonos a un celo verdadeiramente apostólico e itinerante. Referíndose a Anchieta, afirma: “Certamente non estaba motivado para levar esta vida itinerante por ningún espírito de aventura, senón por un espírito de dispoñibilidade para a misión, de liberdade espiritual e de disposición para buscar e atopar a vontade do Señor en todos os tempos. Un ardor verdadeiramente apostólico acompañouno ata o final. «Como non merezo ser mártir doutro xeito -escribe el mesmo-, que polo menos a morte me atope desamparada nunha destas montañas e alí deixo a miña vida para os meus irmáns. A disposición do meu corpo é débil, pero basta para min a forza da graza, que por parte do Señor non debe faltar.

E segue preguntando o P. Xeneral: “A itinerancia –con todo o que supón de liberdade espiritual, dispoñibilidade e capacidade de discernimento e elección– non debería ser unha das características indispensables do noso corpo apostólico? A continua peregrinación de Anchieta, case un modo de vida, podería inspirar hoxe e fomentar a nosa procura de mobilidade apostólica, para responder aos retos que nos supoñen as novas fronteiras”.

Equipo de apoio CIMI para indios en illamento (EAIA)

O 6 de abril de 2017 celebraremos o 30 aniversario do martirio do Fr. Vicente Canas, Kiwxi – o seu nome indíxena. Foi asasinado en Mato Grosso por homes armados comandados por un terratenente que quería invadir o territorio dun pobo illado, os Enawene-Nawe. Para defender o seu territorio e as súas vidas, Kiwxi deu a súa vida. Só había 97 persoas cando foron contactadas por Kiwxi en 1974. Hoxe son máis de 1.000!

«Entre os cristiáns tradicionais hai que atopar e descubrir algunhas Sementes da Palabra. Entre os Enawene-Nawe, verdadeiro Remanente de Iavé, esas sementes xa son bosques e producen froitos de vida, de bendición” (Kiwxi).

Ao final, a Amazonia e os seus pobos indíxenas, e especialmente os pobos illados, son un don e unha graza que marca a alma, a propia vocación e a experiencia espiritual, a vida e a existencia. Esta misión fai máis doado saborear e sentir “Deus en todas as cousas e todas as cousas nel”, como diría Ignacio de Loyola. Unha misión que axuda a comprometer a vida e coidar a Casa Común e todos os seres que a habitan ata as últimas consecuencias.

Seguindo os pasos de “parentes illados”…

Fernando López, xesuíta destinado para apoiar ao CIMI no Equipo de Apoio aos Indios en Illado, dános o seu testemuño de itinerancia polas fronteiras xeográficas e simbólicas do Amazonas seguindo os pasos dos irmáns illados: «É un agasallo e un don inmenso formar. parte do equipo do CIMI para apoiar aos indíxenas illados. É unha experiencia profunda, reconfortante e indescriptible. As rexións onde se refuxian os irmáns illados son remotas, moitas veces intactas e virxes. Son zonas da selva que, en moitas ocasións, nin os propios guías da expedición india coñecen. Buscamos, identificamos e documentamos con coordenadas GPS, fotos, vídeos e informes de campo os vestixios da presenza de “parentes illados” ou “guerreiros valentes” -como os chaman familiarmente os indios da rexión. Tamén rexistramos as invasións que atopamos, as ameazas aos seus territorios e a súa propia existencia. Con esta información ben documentada, tentamos influír politicamente en diferentes entidades gobernamentais e sociais, para protexer e defender as súas vidas e territorios. É un enorme privilexio estar alí: entrar nas cabeceiras dos ríos e na selva profunda acompañado de indíxenas da comarca; ser testemuñas presenciais e testemuñas vivenciais do hábitat dos “últimos pobos libres” do planeta; pisar esa terra sagrada, “fogar común”, ver, ulir, escoitar, comer e beber o mesmo que aqueles “irmáns e irmás libres”; sentir a suor fría na pel e a aceleración do latido do corazón as ameazas, as invasións e os conflitos que ameazan os seus territorios e a súa propia vida física e cultural… Hai momentos nos que o sangue ferve nas nosas veas: xa sexa polo asombro ante o grandeza da creación nestas selvas e ríos; xa sexa por indignación ante a violencia e a depredación imposta polo noso mundo civilizado… Compañeiros: unámonos na oración e na misión, en todas as fronteiras e “selvas” onde as feridas están máis abertas e a vida está máis ameazada, porque unha selva sen a outra non ten solución. E porque “se non imos, os matarán” –como diría Mons. Alejandro Labaka.

Preguntas para a reflexión persoal e/ou grupal

1. Coñecías esta realidade dos indíxenas illados? Escoitaches falar deles?
2. Deben manterse illados? O mundo occidental debería contactar con eles?
3. De quen depende o futuro dos pobos indíxenas illados?
4. Que podemos facer para defender a vida e os territorios dos indíxenas illados?

Se queres darnos a túa opinión escríbenos un correo electrónico a Noticias@entreculturas.org

Tamén podes facer unha transferencia bancaria:

Conta de depósito : ES42 0049 0496 8021 1019 3874 (BANCO SANTANDER)

Moi importante: por favor, ao realizar a transferencia, especifique no concepto o seu nome, apelidos e o asunto “INDIOS ILLADOS AMAZONÍA”, para que se poida identificar correctamente a renda. Así mesmo, se desexa deducir o imposto de colaboración, envíe un correo electrónico a Elvira Martínez ( e.martinez@entreculturas.org ) co seu nome e apelidos, enderezo postal, teléfono de contacto e/ou correo electrónico, engadindo a data e o valor de o importe da túa doazón.

Informámosvos de que, en calquera momento, podedes contactar con Entreculturas para solicitar información sobre este proxecto e os seus resultados.